Zmiana ustawy
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019 r. poz. 1802), która weszła w życie 24 marca 2020 r., wprowadziła istotne zmiany związane z postępowaniem upadłościowym wobec osób fizycznych, w tym osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą.
„Rażące niedbalstwo”
Zasadnicza zmiana nastąpiła w zakresie uchylenia art. 491(4) Pr.upad. Przepis ten określał tzw. negatywne przesłanki ogłoszenia upadłości. W przypadku wystąpienia którejkolwiek z nich, Sąd był zobowiązany oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, co w praktyce uniemożliwiało ustalenie planu spłaty wierzycieli i umorzenie zobowiązań. Podstawą do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości było m.in. umyślne działanie lub rażące niedbalstwo po stronie dłużnika, które doprowadziło do jego niewypłacalności lub istotnego zwiększenia tego stanu (art. 491(4) ust. 1 Pr.upad.). Dłużnik, który wcześniej prowadził działalność gospodarczą i nie zgłosił w ustawowym terminie wniosku o upadłość, również nie mógł liczyć na pozytywne rozpatrzenie wniosku, chyba że przemawiały za tym uzasadnione względy słuszności lub względy humanitarne (art. 494(4) ust. 2 pkt 3 Pr.upad.).
„Działanie celowe”
Od dnia 24 marca 2020 r. wyżej wskazane okoliczności nie stanowią już podstawy do oddalenia wniosku o upadłość. Nie oznacza to jednak, że działanie dłużnika, które przyczyniło się do powstania stanu niewypłacalności, jest indyferentne dla toku postępowania. Trzeba bowiem podkreślić, że z punktu widzenia osoby zadłużonej najważniejsze w postępowaniu upadłościowym jest oddłużenie, tj. ustalenie planu spłaty wierzycieli i umorzenie zobowiązań. Nie dojdzie do tego jeżeli: 1) dłużnik (upadły) doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności poprzez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań, 2) w okresie 10 lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań (art. 491(14a) ust. 1 pkt 1 i 2 Pr.upad. oraz art. 369 ust. 3 Pr.upad.). W przedstawionych wyżej okolicznościach oddłużenie będzie możliwe tylko wtedy jeżeli uzasadniają to względy słuszności lub względy humanitarne.
Należy zaakcentować różnicę pomiędzy działaniem umyślnym, rażącym niedbalstwem a działaniem celowym. Pojęcie „działania celowego” jest węższe zakresowo od pojęcia „działania umyślnego”. Natomiast „rażące niedbalstwo” należy utożsamiać z brakiem umyślności w działaniu. Jak wskazują komentatorzy nowa przesłanka „działania celowego” będzie występować niezwykle rzadko i trudno ją będzie udowodnić, ponieważ działaniu dłużnika zwykle przyświecają inne cele, a wprowadzenie się w stan zadłużenia jest raczej skutkiem tego działania, niż jego motywem: „Nawet więc pełna świadomość wprowadzenia się w stan niewypłacalności bądź istotnego zwiększenia jej zakresu nie stanowi przeszkody dla wskazanych rozwiązań, jeśli tylko istniał inny powód określonego działania dłużnika (wina umyślna w zamiarze ewentualnym).” (A. Hrycaj (red.), Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe. SPH. T. 6. Komentarz do art. 4912, Legalis 2020, s. 1428).
Wydaje się jednak, że jest to zbyt wąskie ujęcie „działania celowego”. Do interpretacji tego pojęcia bardziej odpowiednia będzie konstrukcja zamiaru bezpośredniego (dolus directus), wypracowana na gruncie prawa karnego. Posługując się tą konstrukcją w kontekście omawianej regulacji należałoby przyjąć, że dłużnik, który celowo doprowadza do swojej niewypłacalności, względnie do istotnego zwiększenia tego stanu, to dłużnik, który chce doprowadzić do takiego skutku, lub też ma świadomość konieczności wystąpienia takiego skutku i mimo tej świadomości podejmuje to działanie (A. Zoll (red.), Kodek Karny. Część ogólna. T. I. Komentarz do art. 1-116 kk. Warszawa 2007, s. 109-110, 114).
Niezależnie jednak od przyjmowanej koncepcji bezspornym jest, że nowelizacja dokonała daleko idącego poluzowania wymogów stawianych dłużnikowi, który dąży do umorzenia swoich zobowiązań. Po zmianach sankcja w postaci odmowy ustalenia planu spłaty wierzycieli i umorzenia zobowiązań została ograniczona do tych wyjątkowych sytuacji, w których działaniu dłużnika towarzyszył bezpośredni zamiar doprowadzenia do niewypłacalności lub zwiększenia tego stanu, a nawet wówczas umorzenie zobowiązań będzie możliwe, jeżeli przemawiać z tym będą względy słuszności lub względy humanitarne. Natomiast umyślność lub rażące niedbalstwo po stronie dłużnika będą miały zasadniczy wpływ na ustalenie długości okresu spłaty wierzycieli, który może wówczas wynieść nawet 7 lat. (art. 491(15) ust. 1a Pr.upad.).
Analogiczne rozwiązania zostały przyjęte także wobec osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (art. 369 ust. 3 oraz art. 370a ust. 2. Pr.upad.).
Wnioski
Obok zaspokojenia roszczeń wierzycieli głównym celem postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych jest także oddłużenie (art. 2 ust. 2 Pr.upad.). Z wyżej omówionych przyczyn wprowadzone zmiany powinny pozwolić na realizację tego celu szerszej grupie dłużników, także tych, którzy prowadzą działalność gospodarczą.